Zachowek – czym jest i komu się należy według KC? Ile wynosi i czy się przedawnia?

Każdy ma prawo do dowolnego rozporządzania swoim majątkiem w wypadku śmierci. Oznacza to, że w testamencie można pominąć członków najbliższej rodziny. Swoboda w tym zakresie ograniczona jest jednak instrumentem prawnym, który ma za zadanie chronić podstawowe prawa członków rodziny z najbliższego kręgu spadkodawcy. Instrumentem takim jest zachowek, który uprawnia zstępnych, małżonka oraz rodziców spadkodawcy do ubiegania się o określoną przepisami część spadku od osoby, która jest zobowiązana do jego zapłaty.

Zachowek – czym jest i komu przysługuje?

Zachowek jest specjalną instytucją uregulowaną prawnie, która ma na celu chronić interesy najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Zachowek to w praktyce część majątku, którą zstępni, małżonek lub rodzice spadkodawcy powinny otrzymać za jego życia lub po jego śmierci. Formą przekazania majątku może być zarówno:

• darowizna,
• powołanie do dziedziczenia ustawowego bądź testamentowego,
• jak i inna forma rozporządzenia testamentowego.

Pomimo gwarancji swobody rozporządzania majątkiem w wypadku śmierci, konieczna staje się ochrona najbliższych spadkodawcy w przypadku ich pominięcia przy dziedziczeniu. Zachowek jest więc ułamkiem kwoty, która w przypadku dziedziczenia ustawowego przypadałaby osobie uprawnionej do zachowku, gdyby zapis testamentowy nie stanowił inaczej.

Kto może wystąpić o zachowek?

Prawo do zachowku obejmuje krąg najbliższej rodziny spadkodawcy, czyli jego zstępnych (dzieci i wnuki), małżonka oraz rodziców. Osoby te zgodnie z prawem byłyby powołane do dziedziczenia, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu. Na mocy dziedziczenia ustawowego miałyby prawo do majątku po śmierci spadkodawcy. Jeżeli więc spadkodawca miał dziecko i nie zostało ono uwzględnione w testamencie, ma ono prawo do zachowku.

Rodzice spadkodawcy mieliby możliwość ubiegania się o zachowek w przypadku, gdyby spadkodawca nie miał dzieci lub jeśli zgodnie z ustawą dziedziczyliby w zbiegu z małżonkiem. Jeżeli osoba, która z mocy prawa może wystąpić o zachowek, nie otrzymała należnej jej części majątku ani w postaci darowizny, ani powołania do spadku bądź zapisu w testamencie, przysługuje jej roszczenie o wypłatę należnej sumy, aby pokryć zachowek lub go uzupełnić.

Roszczenie to wysuwane jest wobec spadkobiercy. Mamy tutaj więc również do czynienia z sytuacją, w której osoba mająca prawo do zachowku została powołana do dziedziczenia, ale kwota, jaką dziedziczy, nie pokryła w pełni roszczenia o zachowek.

Jak oblicza się wysokość zachowku? Ile wynosi w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy?

Zachowek jest ułamkiem kwoty, którą uprawniony dziedziczyłby ustawowo. W przypadku uprawnionych do zachowku, którzy są trwale niezdolni do pracy lub są małoletnimi dziećmi spadkodawcy, wysokość zachowku wynosi 2/3 udziału w spadku, który otrzymaliby w sytuacji dziedziczenia ustawowego.

W pozostałych przypadkach wysokość zachowku wynosi 1/2 tej wartości. Przykładowo, gdyby spadkodawca przepisał cały majątek osobie trzeciej, a miał dwójkę dzieci, z których jedno byłby pełnoletnie, a drugie nie miało ukończonych 18 lat, pierwszemu przysługiwałoby 1/2 z połowy spadku, a drugiemu 2/3 z połowy spadku.

Oznacza to, że wysokość zachowku dla pełnoletniego dziecka wyniosłaby 1/4 spadku, a dla małoletniego 2/6 spadku. Wyższa kwota zachowku w przypadku nieletnich i osób trwale niezdolnych do pracy wynika z potrzeby otoczenia ich szczególną ochroną. Co ważne, podstawą obliczenia wysokości zachowku jest substrat zachowku, czyli czysta wartość majątku plus doliczenia w postaci darowizn i zapisów windykacyjnych.

Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?

Do wypłaty zachowku, zgodnie z przepisami prawa cywilnego zobowiązane są trzy grupy osób. Pierwszą z nich są spadkobiercy. Na ogół chodzi tutaj przede wszystkim o osoby, które są spadkobiercami na mocy zapisu w testamencie pozostawionym przez spadkodawcę.

Drugą grupą osób zobowiązanych do zapłaty zachowku są zapisobiercy windykacyjni. Roszczenia w ich kierunku mogą zostać wysunięte wówczas, gdy nie ma możliwości uzyskania pełnej wartości zachowku od samych spadkobierców. W tym wypadku mamy do czynienia z ograniczeniem odpowiedzialności jedynie do wartości wzbogacenia, które jest skutkiem zapisu windykacyjnego. W przypadku, gdy osób, na rzecz których ustanowiono zapisy windykacyjne jest więcej, ponoszą one odpowiedzialność solidarną.

Ostatnią grupą osób zobowiązanych do zapłaty zachowku są osoby obdarowane przez spadkobiercę. Podobnie jak w przypadku zapisobierców windykacyjnych, również tutaj występuje ograniczenie odpowiedzialności obdarowanego do wysokości wzbogacenia wynikającego z darowizny.

Kiedy prawo do zachowku nie przysługuje?

Na zasadach ogólnych prawo do zachowku nie przysługuje małżonkowi spadkodawcy w przypadku prawomocnego wyroku rozwodowego, a także wówczas, gdy sąd orzekł o separacji. Co więcej, można wyłączyć z dziedziczenia małżonka, jeżeli spadkodawca dopiero wniósł o ustanowienie separacji lub orzeczenie rozwodu z jego winy.

Kiedy wnuk i rodzice nie mają prawa do zachowku?

Nie jest również możliwe ubieganie się o zachowek przez wnuka spadkodawcy, jeżeli jego uprawniony do zachowku rodzic pozostaje przy życiu. Zgodnie z prawem o zachowek nie mogą również ubiegać się rodzice spadkodawcy, jeżeli pozostawił on zstępnych.

Oprócz tego prawo do zachowku nie przysługuje w sytuacji:

• osób, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia,
• osób, które odrzuciły spadek,
• osób, które zostały wydziedziczone przez spadkodawcę oraz
• osób, które zrzekły się dziedziczenia.

Należy podkreślić, że w sytuacji, gdy niegodność dziedziczenia lub wydziedziczenie odnosi się do zstępnych spadkodawcy, to ich zstępni mają prawo dziedziczenia zamiast nich. Jeśli więc prawo do spadku z podanych wcześniej przyczyn tracą dzieci spadkodawcy, to w dalszym ciągu dziedziczyć mogą wnuki spadkodawcy.

Przeczytaj też: Zapis windykacyjny w testamencie – czym jest, jak go ustanowić? Czym się różni od zapisu zwykłego?

Roszczenie o zapłatę zachowku – kiedy można żądać jego wypłaty?

Pomimo że przepisy Kodeksu cywilnego nie ustanawiają bezpośrednio terminu, w jakim zachowek powinien zostać wypłacony osobie uprawnionej, nie można mówić o całkowitej dowolności po stronie spadkobiercy lub innej zobowiązanej do wypłaty osoby. Kierując się regułami ogólnymi prawa cywilnego, w przypadku braku oznaczenia terminu spełnienia świadczenia, powinno być ono spełnine bez zbędnej zwłoki po tym jak dłużnik zostanie wezwany do wypełnienia zobowiązania.

Przeczytaj też: Przekazanie majątku – 3 sposoby – testament/spadek, darowizna i umowa dożywocia

Przedawnienie roszczenia o zachowek – kiedy następuje?

Ze względu na fakt, że roszczenie przedawnia się, ważne jest precyzyjne ustalenie terminu wymagalności wypełnienia zobowiązania w postaci zapłaty zachowku. Przedawnienie roszczeń o zapłatę zachowku następuje po 5 latach licząc od dnia ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku (dziedziczenie ustawowe). Po upływie tego okresu osoba zobowiązana do wypłaty zachowku może uchylić się od wypełnienia tego świadczenia. Bieg przedawnienia przerywa wniesienie pozwu, w którym osoba uprawniona do zachowku żąda jego zapłaty.